Bà Dầu vay tiền của bà Mến và một phần tiền vay được con bà Dầu là ông A đứng ra bảo lãnh. Trong thời gian này, ông Phôn đang nợ bà Dầu một khoản tiền. Theo bà Mến trình bày, ngày 14/12/2004, bà Mến, bà Dầu, ông A và ông Phông gặp nhau và thống nhất chuyển nợ từ bà Dầu sang ông Phôn. Về phía mình, bà Dầu trình bày ngày 14/12/2004, với sự có mặt của bà Dầu, bà Mến, ông Phôn và hai người thuê nhà làm chứng, bà Mến đã đồng ý chuyển khoản nợ 20.000.000 đồng mà bà Dầu ký giấy mượn của bà Mến để chuyển sang cho ông Phôn. Sau đó ông Phôn không thanh toán hết khoản tiền cho bà Mến nên bà Mến khởi kiện đòi bà Dầu và ông A phải trả nợ cho bà Mến.

Theo Tòa án, “Căn cứ lời khai của các đương sự cùng các tài liệu chứng cứ có trong hồ sơ thì việc chuyển nợ từ bà Dầu sang ông Phôn là có thỏa thuận của bà Mến, bà Dầu với ông Phôn, trong đó số nợ 20.000.000 đồng theo giấy vay tiền cầm nhà đề ngày 09/05/2003 giữa bà Mến với bà Dầu đã được chuyển sang nhập vào khoản nợ ông Phôn nợ bà Mến với tổng số nợ là 45.000.000 đồng theo giấy vay tiền đề ngày 14/12/2004”. Từ đó, Tòa phúc thẩm giữ nguyên bản án sơ thẩm theo hướng việc thỏa thuận chuyển giao nghĩa vụ trả nợ giữa các bên đối với khoản nợ vay 20.000.000 đồng là phù hợp với quy định của pháp luật; sau khi chuyển giao nghĩa vụ, người có nghĩa vụ trả tiền cho bà Mến đối với khoản nợ 20.000.000 đồng này phải là ông Phôn; bác yêu cầu của bà Mến đòi bà Dầu và ông A phải trả số tiền 20.000.000 đồng.

Ý nghĩa của bản án:

            Việc chuyển giao nghÄ©a vụ hợp pháp sẽ làm giải phóng trách nhiệm của người có nghÄ©a vụ ban đầu.

Bình luận của tác giả:

            Bên cạnh chế định chuyển giao nghÄ©a vụ, BLDS còn có chế định về “thá»±c hiện nghÄ©a vụ dân sá»± thông qua người thứ ba” tại Ä‘iều 293 BLDS 2005 (tức Điều 298 BLDS 1995) theo đó: “Khi được bên có quyền đồng ý, bên có nghÄ©a vụ có thể ủy quyền cho người thứ ba thay mình thá»±c hiện nghÄ©a vụ dân sá»± nhÆ°ng vẫn phải chịu trách nhiệm vá»›i bên có quyền nếu người thứ ba không thá»±c hiện hoặc thá»±c hiện không đúng nghÄ©a vụ dân sự”. Trong thá»±c tế, ranh giá»›i giữa hai chế định chuyển giao nghÄ©a vụ theo thỏa thuận và thá»±c hiện nghÄ©a vụ thông qua người thứ ba rất khó phân định.

            Ví dụ liên quan đến tranh chấp giữa má»™t công ty Việt Nam và má»™t công ty Hồng Kông sau đây cho thấy Ä‘iều này: Công ty Việt Nam bán cho Công ty Hồng Kông má»™t số lượng gạo. Thá»±c hiện hợp đồng, Công ty Hồng Kông chỉ định má»™t công ty khác ở nÆ°á»›c thứ ba (người mua lại lô gạo) mở LC tại ngân hàng ở nÆ°á»›c thứ ba cho Công ty Việt Nam thụ hưởng. Giá trị gạo là 1.700.000 USD nhÆ°ng công ty thứ ba chỉ thanh toán cho 1.200.000 USD. Công ty Việt Nam yêu cầu người thứ ba thanh toán phần còn lại nhÆ°ng không được đáp ứng, do đó quay sang yêu cầu Công ty Hồng Kông thanh toán. Tuy nhiên, theo Công ty Hồng Kông, việc Công ty Việt Nam chấp nhận mở LC theo yêu cầu của người mua lại gạo ngầm hiểu là đã chấp nhận việc chuyển nghÄ©a vụ trả tiền từ Công ty Hồng Kông sang bên thứ ba, do vậy Công ty Hồng Kông không còn nghÄ©a vụ trả tiền cho Công ty Việt Nam nữa. Quan Ä‘iểm này không được Trọng tài chấp nhận. Theo Trọng tài, “Trong quan hệ hợp đồng mua bán, người mua có nghÄ©a vụ trả tiền hàng cho người bán. Người mua tá»± trả, hoặc chuyển nghÄ©a vụ trả tiền sang người thứ ba, hoặc có thể ủy quyền cho người thứ ba thay mình trả tiền. Hành vi cụ thể của Công ty Hồng Kông trong vụ tranh chấp này không được coi là chuyển nghÄ©a vụ trả tiền sang người thứ ba, bởi vì thứ nhất, chÆ°a hề có má»™t sá»± thỏa thuận thống nhất giữa ba bên: bị Ä‘Æ¡n (Công ty Hồng Kông) là người mua, nguyên Ä‘Æ¡n (Công ty Việt Nam) là người bán và người thứ ba là người mua lại gạo về việc chuyển nghÄ©a vụ từ bị Ä‘Æ¡n sang người thứ ba. Sá»± ngầm hiểu mà bị Ä‘Æ¡n nêu trong văn thÆ° của mình chỉ là sá»± diá»…n giải Ä‘Æ¡n phÆ°Æ¡ng, không có đủ bằng chứng và không thể chấp nhận được. Thứ hai, trÆ°á»›c khi LC được mở, nguyên Ä‘Æ¡n không hề được thông báo về nghÄ©a vụ trả tiền hàng của bị Ä‘Æ¡n đã được chuyển sang bên thứ ba, vì vậy, hành vi trả tiền của bên thứ ba theo chỉ thị của bị Ä‘Æ¡n được coi là việc bị Ä‘Æ¡n ủy quyền cho người thứ ba thay mình thá»±c hiện nghÄ©a vụ, từ đó bị Ä‘Æ¡n vẫn phải chịu trách nhiệm trÆ°á»›c nguyên Ä‘Æ¡n về việc bên thứ ba không thá»±c hiện đúng nghÄ©a vụ đó”[1].

            Do ranh giá»›i giữa hai chế định này rất mỏng manh nên cần thận trọng trong việc soạn thảo thỏa thuận để làm rõ sá»± khác nhau giữa ủy quyền thá»±c hiện nghÄ©a vụ và chuyển giao nghÄ©a vụ theo thỏa thuận.

            Theo Điều 315 BLDS 2005 (tức Điều 321 BLDS 1995), bên có nghÄ©a vụ có thể chuyển giao nghÄ©a vụ dân sá»± cho người thế nghÄ©a vụ “nếu được bên có quyền đồng ý”. Bá»™ nguyên tắc Unidroit cÅ©ng yêu cầu phải có sá»± đồng ý của người có quyền nhÆ° BLDS nÆ°á»›c ta nhÆ°ng khác vá»›i của ta, Bá»™ nguyên tắc Unidroit có quy định về phÆ°Æ¡ng thức “đồng ý” của người có quyền. Cụ thể, theo Điều 9.2.4, khoản 1: “Người có quyền có thể đồng ý trÆ°á»›c về việc chuyển giao nghÄ©a vụ”. VD, chủ sở hữu sáng chế X ký hợp đồng chuyển giao công nghệ vá»›i A. Trong thời hạn 10 năm, A phải trả tiền thù lao cho X. Vào thời Ä‘iểm ký kết hợp đồng, A dá»± kiến là đến má»™t thời Ä‘iểm nhất định, tiền thù lao đó sẽ do công ty con của mình là B thanh toán. X có thể đồng ý trÆ°á»›c trong hợp đồng là nghÄ©a vụ thanh toán tiền thù lao được chuyển từ A sang B. Thiết nghÄ© chúng ta cÅ©ng nên theo hÆ°á»›ng giải quyết này. Giải pháp đó hoàn toàn phù hợp vá»›i tinh thần của Bá»™ luật dân sá»± 2005 theo đó cần dành cho các bên nhiều tá»± do hợp đồng.

            Khi có chuyển giao nghÄ©a vụ thì người thế nghÄ©a vụ là người có nghÄ©a vụ đối vá»›i bên có quyền. Vấn đề còn lại là người có nghÄ©a vụ ban đầu có được giải phóng nghÄ©a vụ vá»›i bên có quyền không? Câu trả lời là rất quan trọng, nhất là khi người thế nghÄ©a vụ không thá»±c hiện đúng nghÄ©a vụ. Thá»±c tế cho thấy, các hệ thống luật tÆ°Æ¡ng đối khác nhau. Ở châu Âu, má»™t số nÆ°á»›c cho rằng người có nghÄ©a vụ ban đầu được giải phóng hoàn toàn nhÆ°ng má»™t số nÆ°á»›c lại quy định ngược lại.

            BLDS nÆ°á»›c ta còn rất sÆ¡ sài về vấn đề này. Theo BLDS thì “trong trường hợp nghÄ©a vụ dân sá»± có biện pháp bảo đảm được chuyển giao thì biện pháp bảo đảm đó chấm dứt, nếu không có thỏa thuận khác”. NhÆ° vậy, việc chuyển giao nghÄ©a vụ giải phóng các biện pháp bảo đảm. Trong thá»±c tế, có hai loại bảo đảm chủ yếu là bảo đảm do chính người có nghÄ©a vụ cung cấp nhÆ° cầm cố, thế chấp tài sản của bên có nghÄ©a vụ hoặc do người thứ ba thá»±c hiện nhÆ° bảo lãnh. BLDS không phân biệt hai loại này nên việc giải phóng biện pháp bảo đảm áp dụng cho bất kỳ loại bảo đảm nào. Trong bản án này, nghÄ©a vụ của bà Dầu có ông A bảo lãnh. Vá»›i quy định vừa nêu thì khi nghÄ©a vụ được chuyển giao theo thỏa thuận cho người khác thì biện pháp bảo lãnh chấm dứt, tức ông A không còn trách nhiệm vá»›i bà Mến nữa. Đây cÅ©ng là hÆ°á»›ng giải quyết của Tòa án trong bản án này bởi vì sau khi thừa nhận việc chuyển giao nghÄ©a vụ theo thỏa thuận là hợp pháp, Tòa án đã “bác yêu cầu của bà Mến đòi ông A phải trả số tiền 20.000.000 đồng”.

            BLDS của chúng ta không cho biết là người có nghÄ©a vụ ban đầu có được giải phóng hay không. Nếu chúng ta cho rằng người có nghÄ©a vụ ban đầu vẫn có trách nhiệm đối vá»›i người có quyền thì chúng ta không thấy sá»± khác nhau giữa chế định chuyển giao nghÄ©a vụ được quy định tại Điều 315, 316, 317 BLDS 2005 vá»›i chế định về “thá»±c hiện nghÄ©a vụ dân sá»± thông qua người thứ ba” tại Ä‘iều 293 BLDS 2005. Do vậy, để chuyển giao nghÄ©a vụ là má»™t chế định Ä‘á»™c lập vá»›i chế định thá»±c hiện nghÄ©a vụ thông qua người thứ ba, chúng ta nên cho rằng việc chuyển giao nghÄ©a vụ giải phóng người có nghÄ©a vụ ban đầu trừ khi các bên có thỏa thuận khác. Đây cÅ©ng là giải pháp mà Tòa án áp dụng trong bản án Ä‘ang được bình luận.

            Hệ quả đầu tiên của chuyển giao nghÄ©a vụ là người thế nghÄ©a vụ trở thành người có nghÄ©a vụ đối vá»›i bên có quyền. Do đó, bên có quyền được phép yêu cầu người này thá»±c hiện nghÄ©a vụ được chuyển giao. Ngoại trừ những biện pháp bảo đảm nhÆ° đề cập ở trên, ná»™i dung của nghÄ©a vụ được chuyển giao không bị thay đổi. Chẳng hạn, nếu là chuyển nợ thì bên thế nghÄ©a vụ có trách nhiệm thanh toán cả nợ chính và lãi. Tuy nhiên, phải thừa nhận rằng, mối quan hệ giữa người có quyền và người thế nghÄ©a vụ rất phức tạp trong khi đó BLDS không có quy định nào về vấn đề này.

            Chẳng hạn nhÆ° người thế nghÄ©a vụ có thể viện dẫn mối quan hệ của mình vá»›i người có nghÄ©a vụ ban đầu để đối kháng vá»›i người có quyền hay không? Theo Bá»™ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng thì người có nghÄ©a vụ má»›i không thể viện dẫn mối quan hệ của mình vá»›i người có nghÄ©a vụ ban đầu để đối kháng vá»›i người có quyền (Điều 12.102, khoản 1). Ở đây, quy phạm này bảo vệ bên có quyền và được áp dụng ngay cả khi bên có quyền biết rằng mối quan hệ giữa người thế nghÄ©a vụ và người có nghÄ©a vụ ban đầu có khả năng vô hiệu. VD: A bán cho C má»™t tác phẩm nghệ thuật được các bên coi là tác phẩm nghệ thuật Trung Quốc thời Trung cổ vá»›i giá là 20.000 euro và thỏa thuận rằng C thay thế A vá»›i tÆ° cách là người có nghÄ©a vụ đối vá»›i Ngân hàng B. Sau khi nhận được thông báo của A, Ngân hàng B đồng ý việc thế nghÄ©a vụ này. NhÆ°ng ít lâu sau, có chứng cứ rõ ràng A đã bán cho C tác phẩm nghệ thuật giả. Theo quy định của Bá»™ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng thì sá»± việc này không làm ảnh hưởng đến việc chuyển giao nghÄ©a vụ.

            Thiết nghÄ© chúng ta cÅ©ng nên theo hÆ°á»›ng này nhằm đảm bảo quyền lợi của người có quyền. Bởi lẽ, theo BLDS thì trong trường hợp nghÄ©a vụ dân sá»± có biện pháp bảo đảm được chuyển giao thì biện pháp bảo đảm đó chấm dứt. Để bù trừ việc chấm dứt các biện pháp bảo đảm này, chúng ta không nên cho phép viện dẫn mối quan hệ giữa người có nghÄ©a vụ ban đầu và người có nghÄ©a vụ má»›i để cản trở hiệu lá»±c của việc chuyển giao nghÄ©a vụ.

            NhÆ° đã nói ở trên, ná»™i dung của nghÄ©a vụ được chuyển giao không bị thay đổi mặc dù người thá»±c hiện nghÄ©a vụ thay đổi. Do vậy, mặc dù BLDS hiện hành không có quy định rõ ràng, chúng ta nên cho phép người có nghÄ©a vụ má»›i viện dẫn những đối kháng mà người có nghÄ©a vụ ban đầu có thể viện dẫn để đối kháng vá»›i người có quyền. Ở đây, chuyển giao nghÄ©a vụ thì chuyển giao cả những nghÄ©a vụ và quyền gắn liền vá»›i nghÄ©a vụ này. Chẳng hạn, nếu trÆ°á»›c đây, người có nghÄ©a vụ ban đầu có quyền tạm đình chỉ hoặc từ chối thá»±c hiện nghÄ©a vụ đối vá»›i người có quyền trên cÆ¡ sở áp dụng các biện pháp phòng vệ (VD do người có quyền không thá»±c hiện đúng nghÄ©a vụ của mình) thì người có nghÄ©a vụ má»›i cÅ©ng có thể áp dụng các biện pháp phòng vệ đó đối vá»›i người có quyền.

            VD: doanh nghiệp A nợ doanh nghiệp X 200 triệu tiền dịch vụ và phải trả số tiền này vào cuối năm. Được sá»± đồng ý của X, A chuyển giao khoản nợ này cho B. Các dịch vụ mà X cung cấp cho A rất kém chất lượng nên cho A được áp dụng các biện pháp phòng vệ để từ chối thanh toán. Khi đến hạn thanh toán, B cÅ©ng có thể áp dụng các biện pháp phòng vệ này đối vá»›i vá»›i X. Giải pháp đó cÅ©ng được áp dụng đối vá»›i các biện pháp phòng vệ trong tố tụng. VD: các dữ kiện tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° trong ví dụ vừa rồi nhÆ°ng X khởi kiện B ra trÆ°á»›c Tòa án nÆ¡i X có trụ sở. B có thể viện dẫn Ä‘iều khoản trọng tài ghi trong hợp đồng giữa A và X. Đây là biện pháp đối kháng mà A có thể viện dẫn đối vá»›i X.

            Tuy nhiên, cần phải nêu rằng quy định trên chỉ được áp dụng đối vá»›i những biện pháp đối kháng mà người có nghÄ©a vụ ban đầu có thể viện dẫn đối vá»›i người có quyền trÆ°á»›c khi việc chuyển giao nghÄ©a vụ có hiệu lá»±c. Chẳng hạn, sau khi chuyển giao nghÄ©a vụ, người có quyền Ä‘i vay bên có nghÄ©a vụ ban đầu má»™t khoản tiền. Ở đây, khoản tiền này có thể bù trừ vá»›i món nợ của người có nghÄ©a vụ ban đầu nếu không có sá»± chuyển giao nghÄ©a vụ. NhÆ°ng vì việc bù trừ này chỉ tồn tại sau khi chuyển giao nghÄ©a vụ có hiệu lá»±c nên người có nghÄ©a vụ má»›i không được viện dẫn để đối kháng vá»›i người có quyền.