Hợp đồng dân sá»± là “bản giao kèo†để ghi nháºn những quyá»n và nghÄ©a vụ dân sá»± giữa các bên. Trong sá»± Ä‘a dạng cá»§a các hợp đồng dân sá»±, có thể dá»±a và o những dấu hiệu đặc trưng để phân chúng thà nh từng nhóm khác nhau.
Trong BLDS, Äiá»u 406 có định nghÄ©a má»™t số hợp đồng cÆ¡ bản. Tuy nhiên, trong thá»±c tiá»…n có rất nhiá»u loại hợp đồng, ta có thể dá»±a và o các căn cứ khác nhau để phân biệt các loại hợp đồng như sau:
- Nếu dá»±a và o hình thức cá»§a hợp đồng thì hợp đồng dân sá»± được phân thà nh hợp đồng miệng, hợp đồng văn bản, hợp đồng có công chứng chứng nháºn, hợp đồng mẫu...
- Nếu dá»±a và o mối liên hệ vá» quyá»n và nghÄ©a vụ dân sá»± giữa các bên thì hợp đồng được phân thà nh hai loại là hợp đồng song vụ và hợp đồng đơn vụ.
- Hợp đồng song vụ là hợp đồng mà các bên chá»§ thể Ä‘á»u có nghÄ©a vụ. Hay nói cách khác, má»—i má»™t bên chá»§ thể cá»§a hợp đồng song vụ là ngưá»i vừa có quyá»n lại vừa có nghÄ©a vụ dân sá»±. Trong ná»™i dung cá»§a loại hợp đồng nà y, quyá»n dân sá»± cá»§a bên nà y đối láºp tương ứng vá»›i nghÄ©a vụ cá»§a bên kia và ngược lại. Vì thế, nếu hợp đồng song vụ được giao kết theo hình thức văn bản thì phải láºp thà nh nhiá»u văn bản để má»—i bên giữ má»™t bản hợp đồng. Tại khoản 1 Äiá»u 406, BLDS đã định nghÄ©a: "Hợp đồng song vụ là hợp đồng mà má»—i bên Ä‘á»u có nghÄ©a vụ đối vá»›i nhau".
- Hợp đồng đơn vụ là những hợp đồng mà trong đó má»™t bên chỉ có nghÄ©a vụ mà không có quyá»n gì đối vá»›i bên kia và bên kia là ngưá»i có quyá»n nhưng không phải thá»±c hiện má»™t nghÄ©a vụ nà o.
Việc xác định quyá»n dân sá»± và nghÄ©a vụ dân sá»± đối vá»›i nhau giữa các chá»§ thể trong hợp đồng dân sá»± được bắt đầu từ thá»i Ä‘iểm hợp đồng dân sá»± có hiệu lá»±c. Vì váºy, có những hợp đồng mà thá»±c chất hai bên Ä‘á»u phải thá»±c hiện cho nhau má»™t lợi Ãch váºt chất nhưng vẫn được coi là hợp đồng đơn vụ. Và dụ: Hợp đồng cho vay tà i sản mà các bên đã xác định thá»i Ä‘iểm có hiệu lá»±c cá»§a nó là kể từ khi bên cho vay đã giao tà i sản cho bên vay. Như váºy, cÆ¡ sở để xác định má»™t hợp đồng có tÃnh chất song vụ hay đơn vụ chÃnh là mối liên hệ giữa quyá»n và nghÄ©a vụ cá»§a các bên tại thá»i Ä‘iểm hợp đồng dân sá»± có hiệu lá»±c. Vì hợp đồng đơn vụ chỉ có má»™t bên chá»§ thể có nghÄ©a vụ, nên nếu hợp đồng được giao kết bằng hình thức viết thì các bên chỉ cần láºp má»™t bản và giao cho ngưá»i có quyá»n dân sá»± trong hợp đồng giữ văn bản hợp đồng.
- Nếu dá»±a và o sá»± phụ thuá»™c lẫn nhau vá» hiệu lá»±c giữa các hợp đồng thì các hợp đồng đó được phân thà nh hai loại: hợp đồng chÃnh và hợp đồng phụ. Tại khoản 3 Äiá»u 406, BLDS quy định: "Hợp đồng chÃnh là hợp đồng mà hiệu lá»±c không phụ thuá»™c và o hợp đồng khác". Như váºy, các hợp đồng chÃnh khi đã tuân thá»§ đầy đủ các Ä‘iá»u kiện mà pháp luáºt đã quy định thì đương nhiên phát sinh hiệu lá»±c và có hiệu lá»±c bắt buá»™c đối vá»›i các bên từ thá»i Ä‘iểm giao kết.
Ngược lại, "hợp đồng phụ là hợp đồng mà hiệu lá»±c phụ thuá»™c và o hợp đồng chÃnh" (khoản 4 Äiá»u 406 BLDS). Trước hết, các hợp đồng phụ muốn có hiệu lá»±c phải tuân thá»§ đầy đủ các Ä‘iá»u kiện luáºt định vá» chá»§ thể, vá» ná»™i dung, vá» hình thức v.v.. Mặt khác, dù rằng đã tuân thá»§ đầy đủ các Ä‘iá»u kiện nói trên nhưng hợp đồng vẫn không có hiệu lá»±c nếu hợp đồng chÃnh (hợp đồng mà nó phụ thuá»™c) bị coi là không có hiệu lá»±c. Và dụ: Hợp đồng cầm cố không có hiệu lá»±c khi hợp đồng cho vay không có hiệu lá»±c.
- Nếu dá»±a và o tÃnh chất có Ä‘i có lại vá» lợi Ãch cá»§a các chá»§ thể, hợp đồng dân sá»± được phân thà nh hai loại là hợp đồng có Ä‘á»n bù và hợp đồng không có Ä‘á»n bù.
Hợp đồng có Ä‘á»n bù là loại hợp đồng mà trong đó má»—i bên chá»§ thể sau khi đã thá»±c hiện cho bên kia má»™t lợi Ãch sẽ nháºn được từ bên kia má»™t lợi Ãch tương ứng. Chúng ta biết rằng đặc Ä‘iểm cÆ¡ bản cá»§a quan hệ tà i sản trong giao lưu dân sá»± là sá»± trao đổi ngang giá. Bởi thế, Ä‘a phần các hợp đồng dân sá»± là hợp đồng có Ä‘á»n bù. TÃnh chất Ä‘á»n bù trong hợp đồng được các bên áp dụng để thá»±c hiện việc trao đổi vá»›i nhau các lợi Ãch váºt chất. Tuy nhiên, không nhất thiết cứ bên nà y hưởng lợi Ãch váºt chất thì bên kia cÅ©ng hưởng lợi Ãch váºt chất má»›i được coi là "Ä‘á»n bù tương ứng". Do nhu cầu Ä‘a dạng, các bên có thể thoả thuáºn để giao kết những hợp đồng mà trong đó má»™t bên hưởng lợi Ãch váºt chất nhưng bên kia lại hưởng má»™t lợi Ãch thuá»™c vá» nhu cầu tinh thần. Cần xác định rằng, các hợp đồng mang tÃnh chất Ä‘á»n bù Ä‘a phần là hợp đồng song vụ cÅ©ng như Ä‘a phần các hợp đồng song vụ Ä‘á»u mang tÃnh Ä‘á»n bù. Tuy nhiên, trong thá»±c tế có rất nhiá»u hợp đồng dù mang tÃnh chất Ä‘á»n bù nhưng lại là hợp đồng đơn vụ như hợp đồng cho vay có lãi mà hiệu lá»±c cá»§a nó được xác định tại thá»i Ä‘iểm bên vay đã nháºn tiá»n. Mặt khác, có nhiá»u hợp đồng song vụ nhưng không mang tÃnh chất Ä‘á»n bù như hợp đồng gá»i giữ không có thù lao.
Hợp đồng không có Ä‘á»n bù là những hợp đồng mà trong đó má»™t bên nháºn được từ bên kia má»™t lợi Ãch nhưng không phải giao lại má»™t lợi Ãch nà o. Bên cạnh việc sá» dụng hợp đồng là m phương tiện để trao đổi những lợi Ãch, các chá»§ thể còn dùng nó là m phương tiện để giúp đỡ nhau. Vì váºy, hợp đồng không có Ä‘á»n bù thưá»ng được giao kết trên cÆ¡ sở tình cảm và tinh thần tương thân, tương ái giữa các chá»§ thể. Có thể nói rằng nếu tiá»n đỠcá»§a hợp đồng có Ä‘á»n bù là những lợi Ãch (mà đa phần là lợi Ãch váºt chất) thì tiá»n đỠcá»§a hợp đồng không có Ä‘á»n bù là mối quan hệ tình cảm sẵn có giữa các chá»§ thể. Äây là má»™t loại hợp đồng dân sá»± mà tÃnh chất cá»§a nó đã vượt ra ngoà i tÃnh chất cá»§a quy luáºt giá trị bởi sá»± chi phối cá»§a yếu tố tình cảm. Trên cÆ¡ sở tình cảm, các bên thiết láºp các hợp đồng không có Ä‘á»n bù để giúp đỡ nhau. Do đó, trong quá trình giao kết loại hợp đồng nà y dù đã hứa hẹn (đã có sá»± thống nhất ý chÃ) nhưng việc chấp nháºn đỠnghị không mang tÃnh chất rà ng buá»™c đối vá»›i bên được đỠnghị. Vì váºy, đối vá»›i hợp đồng tặng cho tà i sản, pháp luáºt đã quy định có hiệu lá»±c khi các bên đã thá»±c tế trao cho nhau đối tượng tặng cho hoặc đã hoà n thà nh thá»§ tục chuyển quyá»n sở hữu.
- Nếu dá»±a và o thá»i Ä‘iểm phát sinh hiệu lá»±c thì hợp đồng dân sá»± được phân thà nh hai nhóm: hợp đồng ưng thuáºn và hợp đồng thá»±c tế.
Hợp đồng ưng thuáºn là những hợp đồng mà theo quy định cá»§a pháp luáºt, quyá»n và nghÄ©a vụ cá»§a các bên phát sinh ngay sau khi các bên đã thoả thuáºn vá»›i nhau xong vá» ná»™i dung chá»§ yếu cá»§a hợp đồng. Trong trưá»ng hợp nà y, dù rằng các bên chưa trá»±c tiếp thá»±c hiện các nghÄ©a vụ đã cam kết nhưng đã phát sinh quyá»n yêu cầu cá»§a bên nà y đối vá»›i bên kia trong việc thá»±c hiện hợp đồng. Hay nói cách khác, hợp đồng ưng thuáºn là những hợp đồng mà thá»i Ä‘iểm có hiệu lá»±c cá»§a nó được xác định tại thá»i Ä‘iểm giao kết.
- Hợp đồng thá»±c tế là những hợp đồng mà sau khi thoả thuáºn, hiệu lá»±c cá»§a nó chỉ phát sinh tại thá»i Ä‘iểm khi các bên đã chuyển giao cho nhau đối tượng cá»§a hợp đồng.
Hợp đồng có Ä‘iá»u kiện: Là những hợp đồng mà khi giao kết, bên cạnh việc thoả thuáºn vá» ná»™i dung cá»§a hợp đồng các bên còn thoả thuáºn để xác định vá» má»™t sá»± kiện để khi sá»± kiện đó xảy ra thì hợp đồng má»›i được thá»±c hiện hoặc phải chấm dứt. Tuy nhiên, sá»± kiện mà các bên thoả thuáºn chỉ được coi là điá»u kiện để hợp đồng được thá»±c hiện hoặc được chấm dứt khi sá»± kiện đó đáp ứng được các yêu cầu sau:
Thứ nhất, các sá»± kiện đó phải mang tÃnh khách quan. Yêu cầu nà y đòi há»i việc các sá»± kiện nói trên có xuất hiện hay không, hoà n toà n nằm ngoà i ý chà cá»§a các chá»§ thể, đồng thá»i phải là má»™t tình tiết trong tương lai (chỉ xuất hiện sau khi hợp đồng đã được giao kết).
Thứ hai, nếu Ä‘iá»u kiện đó là má»™t công việc phải là m thì phải là những công việc có thể thá»±c hiện được.
Thứ ba, sá»± kiện mà các bên chá»§ thể thoả thuáºn phải phù hợp vá»›i pháp luáºt và không trái vá»›i đạo đức xã há»™i.
+ Hợp đồng vì lợi Ãch ngưá»i thứ ba: "Là hợp đồng mà các bên giao kết hợp đồng Ä‘á»u phải thá»±c hiện nghÄ©a vụ và ngưá»i thứ ba được hưởng lợi Ãch từ việc thá»±c hiện nghÄ©a vụ đó".
Trong thá»±c tế có những trưá»ng hợp ngưá»i thứ ba không trá»±c tiếp tham gia và o hợp đồng vá»›i tư cách chá»§ thể nhưng há» có quyá»n đối vá»›i bên có nghÄ©a vụ. Bởi vì các bên tham gia đã thoả thuáºn bên có nghÄ©a vụ phải thá»±c hiên các nghÄ©a vụ cho ngưá»i thứ ba. Việc thoả thuáºn nà y có thể trá»±c tiếp hoặc được coi là mặc nhiên do tÃnh chất cá»§a hợp đồng quy định. Và dụ: Hợp đồng chuyển bưu phẩm, chuyển tiá»n qua bưu Ä‘iện.
+ Hợp đồng há»—n hợp: Vì hợp đồng dân sá»± hết sức Ä‘a dạng, nên luáºt pháp không thể dá»± liệu được toà n bá»™ các hợp đồng có thể xảy ra mà chỉ có thể quy định má»™t số hợp đồng thưá»ng gặp nhất trong cuá»™c sống. Việc giao kết hợp đồng để đáp ứng các nhu cầu Ä‘a dạng cá»§a Ä‘á»i sống dân sá»± đã vượt ra ngoà i sá»± dá»± liệu cá»§a pháp luáºt. Các chá»§ thể có thể giao kết những hợp đồng dân sá»± mà pháp luáºt chưa quy định cụ thể, miá»…n là ná»™i dung cá»§a nó không trái pháp luáºt và đạo đức xã há»™i. Những trưá»ng hợp mà các bên giao kết má»™t hợp đồng nhưng là m phát sinh quyá»n và nghÄ©a vụ dân sá»± mà hai hay nhiá»u hợp đồng khác đã quy định vẫn được pháp luáºt thừa nháºn.
Có thể khái quát vá» hợp đồng há»—n hợp như sau: Là những hợp đồng mà khi kà kết, cùng má»™t lúc là m phát sinh những quyá»n và nghÄ©a vụ dân sá»± vốn là ná»™i dung cá»§a hai hay nhiá»u hợp đồng thông thưá»ng khác.
Tóm lại, việc phân chia hợp đồng dân sá»± thà nh các loại nói trên vừa dá»±a và o sá»± quy định cá»§a BLDS, vừa dá»±a trên phương diện là luáºn. Qua đó, nhằm xác định được những đặc Ä‘iểm chung và riêng cá»§a từng nhóm hợp đồng, góp phần nâng cao hiệu quả trong quá trình Ä‘iá»u chỉnh các quan hệ hợp đồng dân sá»±.