Vào ngày 07/07/2000, vợ chồng ông Khoát ký hợp đồng bán một phần căn nhà số 4/11/3 đường Dân Trí cho vợ chồng chị Hằng (là con gái của vợ chồng ông Khoát) với giá 35 lượng vàng SJC. Tuy hợp đồng mua bán hai bên ký kết đã đưa đến Phòng Công chứng xác nhận và vợ chồng chị Hằng đã nộp lệ phí trước bạ nhưng vợ chồng chị Hằng chưa thực hiện nghĩa vụ giao tiền.

            Do là quan hệ giữa cha mẹ vá»›i con nên trong hợp đồng không quy định thời hạn vợ chồng chị Hằng phải giao tiền mua nhà cho vợ chồng ông Khoát. Theo khoản 1 Điều 449 BLDS, nghÄ©a vụ bên mua nhà ở phải trả đủ tiền nhà đúng thời hạn, theo phÆ°Æ¡ng thức đã thỏa thuận nếu hợp đồng không quy định thời hạn và địa Ä‘iểm trả tiền thì bên mua phải trả vào thời Ä‘iểm bên bán giao nhà và tại nÆ¡i có nhà Ä‘em bán. Theo Tòa giám đốc thẩm, vợ chồng chị Hằng đã không chứng minh được rằng kể từ sau khi dọn về ở tại phần nhà mua thì vợ chồng chị Hằng đã giao tiền nhÆ°ng vợ chồng ông Khoát không chịu nhận tiền; do vậy, lá»—i hoàn toàn thuá»™c về vợ chồng chị Hằng và yêu cầu hủy bỏ hợp đồng mua bán của vợ chồng ông Khoát là có cÆ¡ sở. Tòa giám đốc thẩm kết luận việc Tòa sÆ¡ thẩm và phúc thẩm bác yêu cầu của vợ chồng ông Khoát và buá»™c vợ chồng ông Khoát tiếp tục thá»±c hiện hợp đồng là không hợp tình, hợp lý, không đảm bảo quyền lợi chính đáng của vợ chồng ông Khoát. Tòa giám đốc thẩm quyết định hủy bản án phúc thẩm để xét xá»­ lại theo hÆ°á»›ng hủy hợp đồng mua bán nhà, nếu vợ chồng ông Khoát đồng ý trả cho chị Hằng khoản tiền phí trÆ°á»›c bạ thì chấp nhận.

Tóm tắt bản án số 60 (Bản án số 451/2006/DSPT ngày 29/09/2006 của TAND tỉnh Vĩnh Long):

            Vào năm 2004, ông Điệp và ông Anh, bà Chói ký hợp đồng chuyển nhượng quyền sá»­ dụng đất vá»›i giá 130 triệu đồng. Việc chuyển nhượng đã được UBND huyện chấp nhận. Tuy nhiên, qua xác minh thì bên mua là ông Điệp chÆ°a trả toàn bá»™ tiền mua. Theo Tòa án, do ông Điệp không hoàn thành nghÄ©a vụ thanh toán theo hợp đồng đã cam kết nên ông Anh đề nghị hủy bỏ hợp đồng chuyển nhượng quyền sá»­ dụng đất là có căn cứ pháp luật theo khoản 1 Điều 425 BLDS.

Ý nghĩa của hai bản án:

Đối với hợp đồng mua bán theo pháp luật dân sự, nếu bên mua không thực hiện nghĩa vụ thanh toán thì bên bán có quyền hủy bỏ hợp đồng.

Bình luận của tác giả:

            BLDS 2005 có má»™t số quy định về khả năng hủy bỏ hợp đồng do má»™t bên không thá»±c hiện đúng nghÄ©a vụ của mình.

            Trong phần chung liên quan đến hợp đồng, theo Điều 417 BLDS 2005 (tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i Điều 413 BLDS 1995): “Trong hợp đồng song vụ, khi má»™t bên không thá»±c hiện nghÄ©a vụ của mình do lá»—i của bên kia thì có quyền yêu cầu bên kia vẫn phải thá»±c hiện nghÄ©a vụ đối vá»›i mình hoặc hủy bỏ hợp đồng và yêu cầu bồi thường thiệt hại”. NhÆ° vậy, má»™t bên có thể hủy bỏ hợp đồng song vụ nhÆ°ng phải vá»›i má»™t số Ä‘iều kiện. Thứ nhất, đây là hợp đồng song vụ và cả hai bản án này đều là hợp đồng chuyển nhượng có đền bù nên Ä‘iều kiện này được thỏa mãn. Thứ hai, má»™t bên không thá»±c hiện do lá»—i bên kia thì bên không thá»±c hiện được có quyền hủy bỏ hợp đồng. Ở bản án số 59, vợ chồng ông Khoát muốn hủy bỏ hợp đồng. NhÆ° vậy, để áp dụng Ä‘iều khoản này, chúng ta phải chứng minh là vợ chồng ông Khoát không thá»±c hiện được nghÄ©a vụ của mình do lá»—i của vợ chồng chị Hằng. Tuy nhiên, đây là hợp đồng mua bán mà bên bán đã giao tài sản nên Ä‘iều kiện thứ hai không thỏa mãn. NhÆ° vậy, Điều 417 không được áp dụng đối vá»›i hoàn cảnh của ông Khoát mà chúng ta Ä‘ang nghiên cứu.

            Trong phần hợp đồng thông dụng, BLDS cÅ©ng có những quy định cho phép hủy bỏ hợp đồng khi má»™t bên vi phạm nghÄ©a vụ của mình. Chẳng hạn, theo khoản 3 Điều 550 về hợp đồng gia công:”Trong trường hợp sản phẩm không đảm bảo chất lượng mà bên đặt gia công đồng ý nhận sản phẩm và yêu cầu sá»­a chữa nhÆ°ng bên nhận gia công không thể sá»­a chữa được trong thời hạn đã thỏa thuận thì bên đặt gia công có quyền hủy bỏ hợp đồng và yêu cầu bồi thường thiệt hại”. Tuy nhiên, đối vá»›i hợp đồng mua bán, “Điều đáng chú ý là luật không thừa nhận quyền hủy hợp đồng của người bán trong trường hợp người mua không trả tiền mua”[1].

            Trong phần chung liên quan đến hợp đồng, BLDS còn má»™t quy định cho phép má»™t bên hủy bỏ hợp đồng khi bên kia có vi phạm. Đó là khoản 1 Điều 425 BLDS năm 2005 (tức khoản 1 Điều 429 BLDS 1995). Cụ thể là: ”Má»™t bên có quyền hủy bỏ hợp đồng và không phải bồi thường thiệt hại khi bên kia vi phạm hợp đồng là Ä‘iều kiện hủy bỏ mà các bên đã thỏa thuận hoặc pháp luật có quy định”. NhÆ° vậy, má»™t bên có thể hủy bỏ hợp đồng khi thỏa mãn má»™t số Ä‘iều kiện.

            Thứ nhất, bên kia “vi phạm hợp đồng”. Trong hai bản án Ä‘ang được xem xét, Tòa án đều xác định bên mua chÆ°a thá»±c hiện toàn bá»™ nghÄ©a vụ thanh toán, do vậy Ä‘iều kiện này đã thỏa mãn.

            Thứ hai, vi phạm hợp đồng là Ä‘iều kiện hủy bỏ mà các bên đã “thỏa thuận” hoặc “pháp luật có quy định”. Trong hai bản án này, chúng ta không thấy thể hiện các bên thỏa thuận về việc hủy bỏ và chúng ta cÅ©ng đã khẳng định rằng pháp luật dân sá»± hiện hành không có quy định về trường hợp bên bán được hủy bỏ hợp đồng khi bên mua không thá»±c hiện nghÄ©a vụ thanh toán. NhÆ° vậy, nhìn từ góc Ä‘á»™ văn bản, chúng ta không có cÆ¡ sở để hủy bỏ hai hợp đồng trong hai vụ việc trên.

            Cách Ä‘iều chỉnh trên của BLDS về vấn đề hủy bỏ hợp đồng biểu lá»™ má»™t số bất cập:

            Thứ nhất, trong phần chuyên biệt về má»™t số hợp đồng thông dụng, BLDS có quy định những trường hợp được phép hủy bỏ hợp đồng. Song, những quy phạm này không đầy đủ, má»™t số vi phạm có thể dẫn đến hủy hợp đồng nhÆ°ng không được quy định nhÆ° trường hợp bên mua không thá»±c hiện nghÄ©a vụ thanh toán nhÆ° chúng ta Ä‘ang nghiên cứu. Ở đây, trên góc Ä‘á»™ văn bản, chúng ta không thể cho phép hủy bỏ hợp đồng vì đối vá»›i những vi phạm hợp đồng này, việc hủy bỏ không có quy định của pháp luật.

            Thứ hai, BLDS chỉ có những quy định cho phép hủy bỏ đối vá»›i má»™t số hợp đồng dân sá»± thông dụng. Đối vá»›i hợp đồng dân sá»± không thông dụng, chúng ta cÅ©ng không có quy phạm cụ thể cho phép hủy bỏ hợp đồng. Do vậy, chúng ta cÅ©ng không thể hủy những hợp đồng này vì theo BLDS, chỉ được hủy bỏ hợp đồng khi “pháp luật có quy định”. Chúng ta thấy cách Ä‘iều chỉnh này của BLDS tạo ra lá»— hổng hay Ä‘iểm trống pháp lý đối vá»›i má»™t số trường hợp vi phạm hợp đồng.

            Tuy nhiên, mặc dù các bên không có thỏa thuận và không có quy định cụ thể về việc hủy bỏ hợp đồng dân sá»±, trong thá»±c tế, Tòa án vẫn chấp nhận hủy bỏ khi có vi phạm. Hai bản án được nêu ở đây không phải là hai bản án duy nhất chấp nhận cho hủy bỏ hợp đồng dân sá»± khi bên mua không thá»±c hiện đầy đủ nghÄ©a vụ thanh toán cho dù các bên không có thỏa thuận và pháp luật không quy định cụ thể về việc hủy bỏ này.

            Luật thÆ°Æ¡ng mại 2005 có quy định về hủy bỏ hợp đồng nhÆ°ng cách quy định việc cho phép hủy bỏ hợp đồng rất khác pháp luật dân sá»±. Theo khoản 4, Điều 312 Luật thÆ°Æ¡ng mại 2005:”Trừ các trường hợp miá»…n trách nhiệm quy định tại Điều 294 của Luật này, chế tài hủy bỏ hợp đồng được áp dụng trong các trường hợp sau đây: a) Xảy ra hành vi vi phạm mà các bên đã thỏa thuận là Ä‘iều kiện để hủy bỏ hợp đồng; b) Má»™t bên vi phạm cÆ¡ bản nghÄ©a vụ hợp đồng”. Từ quy định trên, chúng ta có má»™t số nhận xét sau: Căn cứ để hủy bỏ hợp đồng áp dụng cho tất cả các hợp đồng thÆ°Æ¡ng mại chứ không giá»›i hạn ở má»™t hợp đồng thÆ°Æ¡ng mại thông dụng nào; chỉ cần má»™t bên vi phạm cÆ¡ bản hợp đồng là bên kia được quyền hủy bỏ hợp đồng thÆ°Æ¡ng mại cho dù hợp đồng này là hợp đồng gì. Cách quy định này rất khác pháp luật dân sá»±: Pháp luật dân sá»± chỉ Ä‘Æ°a ra căn cứ để hủy bỏ hợp đồng trong má»™t số trường hợp chuyên biệt còn Luật thÆ°Æ¡ng mại Ä‘Æ°a ra căn cứ để hủy bỏ hợp đồng vá»›i tính khái quát cao nên cho phép hủy bỏ bất kỳ hợp đồng nào. Cách Ä‘iều chỉnh này sẽ cho phép hủy bỏ, chấm dứt hợp đồng khi các quy phạm Ä‘iều chỉnh hợp đồng thông dụng không đầy đủ hoặc khi hợp đồng bị vi phạm không phải là hợp đồng thông dụng mà pháp luật có đề cập. Cách quy định có tính khái quát cao của Luật thÆ°Æ¡ng mại nên được áp dụng đối vá»›i pháp luật dân sá»±.

            NhÆ° vậy, vá»›i hÆ°á»›ng Ä‘i nhÆ° trên của thá»±c tiá»…n xét xá»­ mà chúng ta có thể coi đã trở thành “án lệ”, Tòa án đã làm cho pháp luật dân sá»± Việt Nam gần gÅ©i vá»›i pháp luật thÆ°Æ¡ng mại Việt Nam và vá»›i má»™t số hệ thống pháp luật hiện đại liên quan đến việc hủy bỏ hợp đồng khi có vi phạm nghiệm trọng. “Án lệ” nên được chấp nhận do hạn chế của hoạt Ä‘á»™ng xây dá»±ng pháp luật khi Ä‘iều chỉnh vấn đề hủy hợp đồng do có vi phạm. Trong tÆ°Æ¡ng lai, khi sá»­a đổi BLDS thì nên “luật hóa” án lệ này để thá»±c tiá»…n có cÆ¡ sở văn bản pháp lý nhằm giải quyết vấn đề hủy bỏ hợp đồng do có vi phạm.