Vào ngày 15/11/2004. ông Trình và Công ty Tô Châu do ông Vĩnh làm đại diện đã ký một hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất và mua bán tài sản gắn liền với đất bao gồm: 11.912 m2 đất, trong đó có 4.157 m2 đất vườn; 7.755 m2 đất vườn, đất thổ cư và nhà ở, văn phòng, trang thiết bị toàn bộ Trạm xăng dầu nằm trên thửa đất 7.755 m2. Giá trị hợp đồng là 8,5 tỷ đồng. Theo hợp đồng, nếu Công ty Tô Châu không trả tiền đúng hạn vào ngày 30/01/2005 thì phải trả lãi 3%/tháng trên số tiền còn thiếu cho ông Trình.

Khi xảy ra tranh chấp, Tòa án các cấp đã xác định Công ty Tô Châu mới trả cho ông Trình 2,2 tỷ đồng và còn thiếu 6,3 tỷ đồng. Liên quan đến vấn đề lãi quá hạn, Tòa án phúc thẩm áp dụng mức lãi suất 3%/tháng mà các bên thỏa thuận trong hợp đồng để buộc Công ty Tô Châu phải trả lãi đối với khoản tiền chậm thanh toán trên tổng số nợ tính từ thời điểm ngày 30/01/2005 đến ngày xét xử sơ thẩm. Về vấn đề này, Tòa giám đốc thẩm chấp nhận kháng nghị của Viện trưởng VKSND tối cao cho rằng phải căn cứ vào khoản 1 điều 476 BLDS 2005, theo đó lãi suất cho vay các bên thỏa thuận không quá 150% mức lãi suất cơ bản do Ngân hàng nhà nước công bố. Tại thời điểm tháng 01/2005 theo quyết định số 1716 ngày 31/12/2004 của Ngân hàng nhà nước thì lãi suất cơ bản là 0,625%/tháng trong khi đó các bên lại thỏa thuận mức lãi suất 3%/tháng (cao hơn mức 150% x 0,625%/tháng = 0,9375%/tháng) là không đúng. Do vậy, Tòa giám đốc thẩm đã hủy bản án phúc thẩm để xét xử lại theo quy định của pháp luật.

Bình luận của tác giả:

Trong bản án này, Tòa giám đốc thẩm đã coi thỏa thuận về lãi chậm thanh toán tiền trong các hợp đồng không phải là hợp đồng vay như thỏa thuận về lãi suất trong hợp đồng vay. Hệ quả là thỏa thuận về lãi chậm thanh toán này này chịu sự chi phối của các quy định về chống vay nặng lãi theo khoản 1 điều 476 BLDS 2005, theo đó lãi suất cho vay do các bên thỏa thuận nhưng không được vượt quá 150% của lãi suất cơ bản do Ngân hàng nhà nước công bố đối với loại cho vay tương ứng.

Chúng ta có thể lý giải việc coi thỏa thuận loại này là một dạng thỏa thuận về lãi cho vay như sau: Khi hợp đồng có nghĩa vụ thanh toán với thỏa thuận lãi suất, khi có chậm thanh toán thì bản chất quan hệ giữa các bên không khác gì việc họ ký hai hợp đồng: một hợp đồng làm phát sinh nghĩa vụ thanh toán (hợp đồng mua bán, hợp đồng thuê tài sản, hợp đồng dịch vụ…) và một hợp đồng cho vay tiền đối với khoản tiền đáng ra đã phải trả (đáng ra đã nhận nhưng bên có quyền chưa nhận nên có thể hiểu là bên có quyền đã nhận rồi nhưng sau đó cho vay ngay). Vì vậy, cần áp dụng chế tài chống cho vay nặng lãi đối với hợp đồng thứ hai này. Hệ quả là mức lãi suất chậm thanh toán theo thỏa thuận sẽ không được vượt 150% lãi suất cơ bản tương ứng do Ngân hàng nhà nước công bố.

Tuy nhiên, cần lưu ý là có Tòa án đã áp dụng các quy định về phạt vi phạm đối với thỏa thuận về lãi chậm thanh toán này. Theo các tòa này, lãi chậm thanh toán là chế tài cho việc vi phạm nghĩa vụ thanh toán và chế tài này là một khoản tiền theo thỏa thuận của các bên. Khoản tiền này được trả khi có việc chậm thanh toán. Do vậy, thỏa thuận này có đầy đủ các yếu tố của phạt vi phạm hợp đồng. Hệ quả là theo pháp luật thương mại thì tổng lãi trả chậm theo thỏa thuận sẽ không được vượt quá 8 % phần giá trị nghĩa vụ bị vi phạm. Tuy vậy, nếu hợp đồng chịu sự chi phối của pháp luật dân sự thì sẽ không có giới hạn cho lãi trả chậm theo thỏa thuận.

Thực tiễn xét xử cho thấy cùng một loại thỏa thuận, lúc thì chúng ta coi đó là thỏa thuận phạt vi phạm, lúc thì chúng ta lại coi đây là một dạng của thỏa thuận về lãi cho vay với những hệ quả pháp lý rất khác nhau. Chúng ta nên có sự thống nhất về bản chất của loại thỏa thuận này. Có lẽ, chúng ta nên coi đây là một dạng thỏa thuận về lãi cho vay nên chịu sự điều chỉnh của các quy định về chống vay nặng lãi. Và vì các quy định về chống cho vay nặng lãi nằm trong Bộ luật dân sự nên được áp dụng cho hợp đồng dân sự cũng như hợp đồng thương mại (vì Luật thương mại không có quy định khác).

Bình luận bổ sung của người tổng hợp:

Nếu nhìn nhận thỏa thuận về lãi trả chậm là một dạng của thỏa thuận về lãi suất cho vay và chịu sự điều chỉnh của chế định chống vay nặng lãi thì bên có quyền có thể áp dụng kết hợp lãi trả chậm theo thỏa thuận (cho dù bị khống chế ở mức 150% lãi suất cơ bản) với phạt vi phạm (nếu có thỏa thuận trong hợp đồng) và bồi thường thiệt hại theo quy định của pháp luật.

Tác giả: Đỗ Văn Đại